„að njóta botnlauss hyldýpis völundarhússins“

Þetta eru hugleiðingar myndlistarmannsins og tónskáldsins Hildar Elísu Jónsdóttur um óperur, það listform sem hún fæst helst við nú um stundir. Hildur Elísa býr bæði í Reykjavík og Amsterdam og beitir aðferðum úr ýmsum áttum til að kanna hversdagsleika daglegs lífs og gagnrýna vanabundna sýn okkar á veruleikann svo hægt sé að sjá fyrir sér hvernig hlutunum gæti verið öðruvísi farið. Hún lærði bæði tónlist og myndlist, og þótt hún hafi lengi vel forðast að nota tungumálið, af ótta við að það gæti þrengt að túlkunarmöguleikum tónlistarinnar, hefur hún nú fengið ákafan áhuga á óperu: „Ég er orðin vön því að vinna í þessum óperuham og það er svo spennandi að ég held ég snúi aldrei aftur.“

fanfare, „könnun á því hvað ópera getur verið“, var frumsýnd 2024 við útskriftarsýningu Sandberg Instituut í Amsterdam, en þar lauk Hildur Elísa meistaragráðu í óperu. Hún lýsir því svo að „hver þáttur í fanfare stendur fyrir tiltekinn samgöngumáta og dregur fram þau innri átök sem fylgja stressinu í borgarlífinu. Meðan á sýningunni stendur ferðast flytjendurnir um sýningarrýmið og draga áhorfendur með sér í leik og alvöru, gegnum hljóð, hreyfingu og endurtekningu.“ fanfare er í þremur þáttum: andsetnir djöflar (hlæjandi konur) (demons possessed (laughing women)), tíðni hættu eða núna strax (frequency of immediacy or núna strax), og að njóta botnlauss hyldýpis völundarhússins (to revel in the seemingly endless völundarhús), sem titill þessarar greinar vísar einmitt í. Í hverjum kafla kannar Hildur Elísa hljóðheim borgarinnar gegnum mannsröddina og líkamlegar hreyfingar. Í einum þætti sáust konur halda á plastpoka með blómum á milli sín og ganga svo aftur á bak meðan þær herma eftir hljóðinu í bíl sem er að bakka; annar kafli er innblásinn af stöðugri reiðhjólaumferðinni í Amsterdam með tilheyrandi öngþveiti.

Síðustu árin hefur óperan orðið fyrirferðarmeiri í íslenskri samtímatónlist. Tónskáld á borð við Guðmund Stein Gunnarsson hafa samið óperur sem ögra bæði hefðbundnu formi og frásögn óperunnar, og fjalla jafnvel um mjög óhefðbundið viðfangsefni eins og viðbrögð samfélagsins við geðrofi, eins og ópera hans frá 2024, Gleðilegi geðrofsleikurinn. Þá hafa tónlistarhátíðir eins og Óperudagar skapað vettvang fyrir flutning á nýjum óperum þar sem hvatt er til nýsköpunar í tónsmíðum og flutningi, boðið er upp á alþjóðlegt samstarf og óperur settar á svið á óhefðbundnum stöðum hér og þar í Reykjavík.

Um leið og þessu fer fram á tónlistarsviðinu hafa hugmyndir tengdar óperum líka orðið æ meira áberandi í íslenskri myndlist. Ragnar Kjartansson og Ásta Fanney Sigurðardóttir, sem bæði vinna í ýmsum miðlum, hafa endurskilgreint hefðbundna óperutækni og hugmyndir í verkum sínum. Þessir listamenn snúa upp á óperuformið svo það dansar á mörkum fáránleika og djúphygli. Má þar nefna verk eins og Bliss (2020) eftir Ragnar þar sem lokamínúturnar úr óperu Mozarts, Brúðkaupi Fígarós, eru endurteknar í sífellu í tólf klukkustundir, eða Hyena Opera(2023) eftir Ástu Fanneyju, sem er eins konar hljóðaljóð sem kannar ómrýmið og hlutverk áhorfenda.

Hildur Elísa Jónsdóttir og Sigrún Gyða Sveinsdóttir eru af yngri kynslóð og hafa þegar sett mark sitt bæði sem myndlistarmenn og tónskáld. Þær takast á við óperuformið og finna þar nýja möguleika til sköpunar. Óperan bræðir saman mörg listform og það má geta sér til að einmitt þetta heilli yngri myndlistarmenn sem finna þar hefð sem kallast á við þverfaglega nálgun hugmyndalistarinnar.

Heildarlistaverkið

Hugmyndin um heildarlistaverkið (Gesamtkunstwerk) kom fyrst fyrir hjá heimspekingnum og guðfræðingnum K.F.E. Trahndorff árið 1827 en hugtakið hefur einkum verið notað í samhengi við verk Richards Wagner. Wagner sjálfur skrifaði árið 1849 tvær ritgerðir, Listin og byltingin og Listaverk framtíðarinnar, þar sem hann lagði fram margþætta skilgreiningu sína á heildarlistaverkinu, bæði í fortíð og framtíð. Hann dró fram verk forn-gríska leikritaskáldsins Æskýlosar sem hann taldi mikilvæga en þó gallaða tilraun til að bræða saman listformin, en Wagner harmaði það hvernig listformin hafa allar götur síðan verið aðgreind og haldið hverju fyrir sig. Wagner fordæmdi einnig grunnhyggni og hetjustæla þess óperustíls sem réð á nítjándu öld og sem hann taldi leggja of mikla áherslu á sviðsetninguna á kostnað dramatískrar og tilfinningalegrar framvindu.

Wagner notaði hugtakið Gesamtkunstwerk bæði um verk Æskýlosar og um þau verk sem hann hugðist sjálfur semja og skyldu sameina tónlist, leikhús, ljóðlist, myndlist, dans og byggingarlist í einn heildstæðan og upphafinn reynsluheim. Lykildæmið um þetta er svo óperusveigurinn Der Ring des Nibelungen (Niflungahringurinn) þar sem Wagner sjálfur leiddi alla þætti uppsetningarinnar: Hann skrifaði söngtextann og samdi tónlistina, en stýrði líka búninga- og sviðshönnun, og lét reisa óperuhús í Bayreuth, Festspielhaus, sem var helgað flutningi á verkum hans. Það var opnað með flutningi á Niflungahringnum dagana 13. til 17. ágúst 1876.

Þegar leið á tuttugustu öldina varð hugmyndin um Gesamtkunstwerk æ opnari og fór að ná langt út fyrir það sem upprunalega mætti kalla tónleikhús. Það hafði til dæmis áhrif á arkitekta sem störfuðu undir áhrifum frá Art Nouveau og módernisma. Hugtakið var til grundvallar þegar Walter Gropius stofnaði Bauhaus-skólann í Þýskalandi 1919. Fræðimenn hafa líka greint hugmyndina um heildarlistaverkið í þróun framúrstefnulistarinnar, til dæmis í bræðingsverkum Hugo Ball og Kurt Schwitters (sérstaklega í verkinu Merzbau eftir þann síðarnefnda), og í samruna listgreinanna hjá Fluxus-listamönnum og þeim sem á eftir þeim hafa komið og er oft smalað saman undir yfirskrift póstmódernisma. Hugmyndin um heildarlistaverkið er enn fyrirferðarmikil í listsköpun samtímans, en óperan sjálf hefur líka orðið þáttur í verki margra myndlistarmanna, í ýmsum löndum.

Listamenn á borð við Ragnar Kjartansson eru til dæmis um þessa þróun og sýna okkur heildarlistaverkið í sinni nútímalegustu mynd. Frá því hann flutti gjörninginn Óperu árið 2001 hafa verk hans sameinað leik, innsetningarlist, tónlist, teikningu og málverk og hann hefur nýtt sér ótal tilvísanir úr menningarsögunni. Áhrif frá dramatúrgíu óperunnar og hefðbundins leikhúss lita alla gjörninga hans og vídeóverk. Eitt af höfuðeinkennunum á list hans er endurtekningin og tímalengd verkanna. Verk á borð við Bliss (2020) eru meira en bara kaldhæðnar tilvísanir til eldri hefða heldur ná þau að skapa nýja dýpt og sterkar tilfinningar, jafnvel úr jafn gamalkunnu efni og Brúðkaupi Fígarós eftir Mozart.

Óperuhúsin hafa líka víða farið að taka myndlist inn í starfsemi sína. Frá 1998 hefur sýningaröðin Safety Curtain verið í samstarfi við þjóðaróperuna í Vín, en að baki verkefninu standa samtökin museum in progress. Museum in progress miðar að því að bræða list saman við hversdagslífið og endurskilgreina almannarýmið og hlutverk miðlunar undir kjörorðinu „miðlabundið, háð samhengi, og tímabundið“. Safety Curtain sýningarnar umbreyta öryggistjaldinu fyrir sviði þjóðaróperunnar í sýningarrými fyrir samtímalist. Kara Walker reið á vaðið en síðan hefur verkefnið boðið til stórum og fjölbreyttum hópi listamanna á borð við David Hockney, Matthew Barney, Joan Jonas, Rirkrit Tiravanija, Cao Fei og Pipilotti Rist.

Annað áberandi dæmi um samstarf samtímamyndlistar og óperuhúss er verkefnið Sydney Opera House Presents: Contemporary Art. Stjórn óperuhússins í Sydney hefur boðið listamönnum að setja upp sýningar og hyggst þannig staðsetja húsið sem „hreyfiafl fyrir myndlistarmenn til að setja upp sýningar eftir eigin höfði, innsetningar og gjörninga sem fjalla um brýnustu menningar- og samfélagslegar spurningar vorra tíma“. Meðal þeirra listamanna sem kallaðir hafa verið til má nefna William Kentridge, Megan Cope, Lauren Brincat og Cherine Fahd. Þannig vill stjórn hússins ná að endurspegla breiddina í sköpun samtímalistamanna og flétta saman svið eins og gjörninga, hljóðlist og dans, ásamt stafrænum miðlum á borð við kvikmyndir og vídeó. Þessi verkefni hjá þjóðaróperunni í Vín og óperuhúsinu í Sydney eru mikilvægur vettvangur fyrir samtímalistir innan óperuheimsins, en þau endurspegla líka tilhneigingu listamanna til að umbreyta galleríum og sýningarsölum í eins konar óperusvið og til að víkka svið myndlistarinnar út fyrir hina hefðbundnu sýningarstaði. Þessi endurskilgreining á rýminu reynist líka henta vel yngstu kynslóð listamanna sem leitast við að vinna óperuforminu sess utan við óperuhúsin sjálf.

Að tala til samtímans

Sigrún Gyða hafði framan af lítinn áhuga á óperumiðlinum en sannfærðist um tjáningarmöguleika þess eftir að hafa rannsakað raddbeitingu í klassískri tónlist. Hún stundaði nám í fiðluleik, klassískum söng og myndlist, og vildi sameina hæfileika sína í myndlist og tónlist. „Það sem mig dreymir um er að skrifa tónlist og flytja hana í myndlistarlegu samhengi.“ Þessa sambræðslu má meðal annars greina í röð þriggja hljóðskúlptúra sem báru titilinn Code’s Dream(2021). Þrátt fyrir allt raskið sem hlaust af Covid-19 faraldrinum var það einmitt þá sem hljóðskúlptúrar Sigrúnar Gyðu fóru að taka á sig mynd. „Þetta var lykilverk fyrir mig! Það var faraldur og ég var í einangrun á farsóttarhóteli í Reykjavík, læst inni, og gat ekkert gert nema að skrifa tónlist. Þá samdi ég þessar aríur um náttúruna og það hvernig manngert umhverfi er að taka hana yfir.“

Code’s Dream var framlag Sigrúnar Gyðu til samsýningarinnar Teygja 2021. Sýningarstjóri var Sunna Ástþórsdóttir og Teygja var hluti af sýningaröðinni Hjólið sem Myndhöggvarafélagið í Reykjavík hefur haft frumkvæði að. Verkin voru sett upp í nágrenni við hjóla- og göngustíga í hinum ýmsu hverfum Reykjavíkur til að virkja þannig almannarýmið til að miðla myndlist. Skúlptúrar Sigrúnar Gyðu voru í formi QR-merkja, eins konar strikamerkja, sem voru útfærð í formi og efni sem kallaðist á við manngerða umhverfið í nágrenninu: Náttúruna í Grasagarðinum, líkamsrækt og þjálfun fyrir utan World Class í Laugardalnum og sjóflutninga við Skarfaklett, þar sem Viðeyjarferjan leggur að.

Þegar að verkinu var komið gátu gestir skannað merkið með farsímanum og sótt þannig upptöku af tónlistinni. „Raddir QR-merkjanna“ voru fluttar af Sigrúnu Gyðu og Hildi Elísu Jónsdóttur. Sigrún Gyða segir að hver skúlptúr hafi verið „persóna sem býr í stafrænu skýi og syngur aríur fyrir umhverfi sitt. Reyndar er óður meira um innri þrár og langanir persónunnar, sem endurspeglar einhliða samband okkar við umhverfið“. 

Code’s Dream var ekki aðeins til vitnis um vaxandi færni Sigrúnar Gyðu við að semja fyrir mannsröddina eða um túlkunarmöguleika söngsins, heldur náði hún hér líka því markmiði sínu að staðsetja tónlistina sjónrænt í umhverfinu. Samruni þessara þátta og viðleitni hennar til að vinna þvert á listmiðla varð á endanum til þess að hún fann í óperunni möguleika sem hún gæti nýtt sér til tjáningar.

Sigrún Gyða vildi ekki aðeins kanna listræna möguleika óperunnar, heldur líka ögra sögu- og menningarlegri sérstöðu hennar, meðal annars því orði sem lengi hefur farið af óperum að vera tilgerðarlegt og borgaralegt listform. Í stað þess að reyna að sanna eða afsanna slíkar staðhæfingar, vill Sigrún Gyða nýta þær „til að vinna með óperuna sem konseptlist. Ef þér finnst óperan vera yfirstéttarlist, hvernig er þá hægt að búa til kontrast með því að tefla henni saman við eitthvað sem er opnara, eða eitthvað sem fólk mundi telja tilheyra lágstétt.“ Með slíkum samslætti getur hún skoðað þessar misvísandi móttökur sem óperan gjarnan fær, og á endanum varð það til þess að hún mótaði sér stefnu varðandi samningu og framsetningu nýrrar óperu. „Ég er að reyna að gera óperuna aðgengilegri og ná henni niður á jörðina þar sem við getum í raun og veru skilið hana! Og að kynna hana fyrir yngri áhorfendum, gera það ódýrara að njóta hennar, gera hana styttri og takast á við viðfangsefni sem við skiljum og viljum heyra um – að láta hana tala til samtímans.“

Fyrsta afurðin af rannsóknum Sigrúnar Gyðu á óperumiðlinum var Skjóta, frumflutt í Ásmundarsal í Reykjavík 7. júní 2024. Flutningurinn var hluti af stærri sýningu á verkum listamannsins, sem gestir gátu notið þegar ekki var verið að flytja óperuna. Verkið kannar tvö ólík viðfangsefni í því skyni að knýja fram umræðu um málefni sem varða okkur öll:

Óperan skoðar samspil fótboltamenningar og loftslagsbreytinga, og sýnir hvernig fótbolti getur af sér samstöðu um leið og spurt er spurninga um loftslagskvíða og samviskubit. Skjóta endurspeglar áhættuna þegar komið er út úr hálfleik til að hefjast handa í stað þess að standa hjá. Hún skoðar það hvort einstaklingurinn geti haft eitthvað að segja þegar kemur að loftslagsbreytingum og umhverfisstjórnmálum. Verkið er jafnlangt og fótboltaleikur.

Meðan óperan var í vinnslu dvaldi Sigrún Gyða á vinnustofum í Brighton í Bretlandi og Värmland í Svíþjóð þar sem hún kynnti sér fótboltamenningu og umhverfismál, og velti því fyrir sér hvernig þetta tvennt gæti tengst. Flytjendur Skjóta eru þrír óperusöngvarar og hver leikur lykilmanneskju úr fótboltafélagi: Vera Hjördís Matsdóttir var „leikmaðurinn“, Kristín Sveinsdóttir var „eigandinn“ og Sigrún Gyða sjálf var „þjálfarinn“. Hún samdi líka sjálf óperutextann og tónlistina, hannaði sviðið og leikstýrði sýningunni. Lítil kammersveit lék undir: Baldur Hjörleifsson á rafhljóðfæri og gítar, Gunnhildur Daðadóttir og Helga R. Óskarsdóttir á fiðlur, Júlía Mogensen á selló og Snorri Skúlason á bassa.

Til viðbótar var notuð upptaka af kór sem fengin var úr vídeóverki Sigrúnar Gyðu, MID, time of the foresighted silence (2024) þar sem hún vann með börnum úr fótboltaliðum KR. Fyrir henni er Skjóta ekki aðeins dæmi um möguleika óperunnar til að vinna þvert á listgreinar heldur líka til marks um það að hún getur skapað vettvang fyrir umræður um brýn samtímamálefni á borð við loftslagsmál og hjálpað okkur „að skilja að við getum gert eitthvað – haft eitthvað að segja og unnið saman að breytingum“.

Innhverfa lífsins

Líkt og Sigrún Gyða, vill Hildur Elísa gera óperuna aðgengilegri og auðskiljanlegri fyrir nútíma áhorfendur. „Færri og færri sækja óperur af því að þær eru settar upp inni á þessum risastóru stofnunum og umgjörðin er öll svo stór að það verður fólki um megn. Það er samt eitthvað svo eðlilega mannlegt við þetta listform – og það er auðvelt að tengja við það – en nú er öll þessi umgjörð sem þarf að komast fram hjá.“ Það hefur einmitt orðið höfuðmarkmið Hildar Elísu að komast fram hjá umgjörðinni þegar hún semur óperu og, líkt og Sigrún Gyða, vill hún nota óperumiðilinn til að taka á viðfangsefnum sem skipta nútímaáhorfendur máli. Ópera hennar, Í leit að huggun (Seeking Solace), er til marks um þessa viðleitni og fjallar um mótsögnina milli þeirrar rólegu fagmennsku sem við viljum sýna af okkur við dagleg störf og ólgunnar sem býr inni í hverju okkar.

Verkið var sýnt í Gallerí Úthverfu á Ísafirði, á sýningunni Boekie Woekie & Friends í Arti et Amicitiae í Amsterdam og á tvíæringnum í Tókýó 2023. Textann setti Hildur Elísa saman úr myndböndum sem fólk hefur sett inn á samfélagsmiðilinn TikTok og „draga fram muninn á því sem fólk lætur óheft flakka á netinu og þeirrar varkáru myndar sem við viljum gefa af okkur í daglegu lífi“. Til að undirstrika þessa aðgreiningu enn frekar er tónlistin sem þessir bersöglu textar eru fluttir við byggð á þekktum íslenskum þjóðlögum. Textinn ólgar af óþoli en lögin eru kunnugleg og sefjandi, sem felur aftur í sér „þversögn sem margir geta fundið í sínu eigin lífi, hvað varðar þeirra innra samtal og ytri aðstæður.“ Þrátt fyrir þessi alvarlegu viðfangsefni, sýnir Í leit að huggun að Hildur Elísa er vel meðvituð um súrrealismann sem óhjákvæmilega einkennir allar óperur, sviðslistaform sem krefst þess að allir þátttakendur syngitilfinningar sínar. Það er einmitt þessi innbyggði fáránleiki sem bæði Hildur Elísa og Sigrún Gyða sjá sem lykilinn að styrk óperunnar sem listforms. Óperan speglar hversdagslegt líf til að leita nýrra möguleika.

Skilningur á þessu tvöfalda eðli óperunnar – að hún geti í sama vetfangi túlkað djúpar tilfinningar og fagnað fáránleika og fíflaskap – lýtur ekki aðeins að einstökum óperuverkum, heldur að óperuheiminum í heild og þróun þessa listforms. Þegar reynir á þanþol formsins þurfa stofnanir að aðlaga sig og opna fyrir nýja hópa áhorfenda. Þá mætti jafnframt minnast á baráttuna fyrir stofnun þjóðaróperu, þar sem markmiðið er að tryggja sterkari starfsgrundvöll og hlúa að óperuforminu, sem er vissulega ærin áskorun í svo litlu samfélagi. Í þessu samhengi má líka skoða hvernig óperan er að renna æ meir saman við myndlistina – jafnt hvað varðar nýstárlega sviðsetningu og notkun nýrra miðla, sem og skapandi samstarf þvert á listgreinar – en allt þetta er til marks um að listformið sé að ganga í endurnýjun lífdaga. Slíkt samstarf nýtir tilfinningalega dýpt óperuformsins í bland við óhefta tjáningu sjónlistarinnar og þannig verður til nýr grundvöllur fyrir listrænt samstarf og nýjungar.